Rezerwaty przyrody i obszary chronione w Warszawie

Artykuł 6 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody w Polsce wymienia formy ochrony przyrody w kraju. Formami ochrony przyrody są: parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, strefy przyrodnicze 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły krajobrazu przyrodniczego, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Do obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych w Warszawie zalicza się obszary chronionego krajobrazu, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, strefy ekologiczne oraz zespoły krajobrazowo-przyrodnicze (tab. 1). Ich łączna powierzchnia wynosi 12 178 ha, czyli 121,78 km2. Stanowi to prawie jedną czwartą (23,5%) powierzchni Warszawy.

Do obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych w Warszawie zalicza się obszary chronionego krajobrazu, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, strefy ekologiczne oraz zespoły krajobrazowo-przyrodnicze (tab. 1). Ich łączna powierzchnia wynosi 12 178 ha, czyli 121,78 km2. Stanowi to prawie jedną czwartą (23,5%) powierzchni Warszawy.

Najwięcej obszarów chronionego krajobrazu posiada Warszawa (7913,3 ha, czyli 65,0% powierzchni obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych).

Obszary chronionego krajobrazu są formą ochrony przyrody, z niewielkimi ograniczeniami środowiskowymi. Obszary chronionego krajobrazu przeznaczone są przede wszystkim do rekreacji. Są to doliny rzek, kompleksy leśne, wzgórza, wydmy, bagna.

Działalność gospodarcza podlega tu jedynie niewielkim ograniczeniom (niszczenie dzikich zwierząt, drzew, wydobywanie skał, w tym torfu, skamieniałości, minerałów i bursztynu, prace wykopaliskowe, likwidacja zbiorników naturalnych, zakaz budowy obiektów).

Znaczącą część obszarów cennych przyrodniczo w Warszawie (19,9%) stanowią parki krajobrazowe.

Parki krajobrazowe to obszary chronione, wyróżniające się wartościami przyrodniczymi, krajobrazowymi, historycznymi i kulturowymi, których głównym celem jest zachowanie i upowszechnianie tych wartości.

Parki krajobrazowe, oprócz ochrony przyrody i krajobrazu, pełnią także funkcje turystyczne i edukacyjne, kształtujące świadomość ekologiczną. Na terenie parków krajobrazowych dopuszcza się uprawianie różnych rodzajów turystyki, m.in. turystyki edukacyjnej (przyrodniczej i kulturowej) oraz turystyki aktywnej (pieszej, rowerowej, konnej, kajakowej i narciarskiej). Tereny te charakteryzują się dobrze rozwiniętą infrastrukturą turystyczną w postaci oznakowanych szlaków turystycznych, platform widokowych i dostępnych miejsc noclegowych (agroturystyka, kemping). Na terenie parków dozwolona jest działalność gospodarcza, jednak z ograniczeniami wynikającymi ze względów środowiskowych.

Do parków krajobrazowych w Warszawie należy Mazowiecki Park Krajobrazowy.

14,3% obszarów chronionego krajobrazu w Warszawie to rezerwaty przyrody. Rezerwat to obszar objęty szczególną formą ochrony regulowaną przez prawo. Rezerwat pozwala na zachowanie jego walorów przyrodniczych, krajobrazowych, dydaktycznych i naukowych; na przykład ochrona roślin lub zwierząt, których nie można spotkać nigdzie indziej poza tym rezerwatem.

Na terenie rezerwatu obowiązuje całkowity zakaz odławiania i zabijania dzikich zwierząt, celowego ich spalania oraz niszczenia schronień dla zwierzyny zamieszkującej rezerwat; zbierać, niszczyć i uszkadzać rośliny i grzyby; wydobywać minerały i bursztyn; niszczyć glebę lub ingerować w środowisko wodne. Zajęcia takie jak piesze wędrówki, jazda na rowerze, biwakowanie, ogniska, sporty wodne, wspinaczka skałkowa itp. mogą być prowadzone wyłącznie na szlakach i w wyznaczonych miejscach. Ochroną może zostać objęty cały rezerwat lub tylko jego część.

Na terenie Warszawy znajduje się 12 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 1747,1 ha. Największy jest Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego (903,6 ha), a najmniejszym jest Bagno Jacka (19,76 ha).

Warszawskie rezerwaty przyrody obejmują:

Rezerwat krajobrazowy Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego (dzielnica Ursynów i częściowo Wilanów)

Rezerwat leśny im. Króla Jana Sobieskiego (dzielnica Waver)

Rezerwat krajobrazowy Morysin (dzielnica Wilanów)

Rezerwat faunistyczny Wyspy Zawadowskie (pow. Wilanów)

Rezerwat krajobrazowy Las Bielański (dzielnica Bielany)

Rezerwat leśny Las Natoliński (pow. Ursynów)

Rezerwat faunistyczny Ławice Kiełpińskie (dzielnica Białołęka)

Rezerwat florystyczny Kawęczyn (powiat Rembertów)

Rezerwat Krajobrazowy Olszynka Grochowska (dzielnica Praga-Południe)

Rezerwat krajobrazowy Jeziorko Czerniakowskie (dzielnica Mokotów)

Rezerwat krajobrazowy Skarpa Ursynowska (pow. Ursynów)

Rezerwat florystyczny Bagno Jacka (powiat Wesoła)

Czasem wśród warszawskich rezerwatów przyrody wymienia się także rezerwaty przyrody położone na Lesiu Bemowskim, ale poza granicami administracyjnymi Warszawy – w sąsiadujących gminach Stare Babice: Kalinowa Łąka i Łosiowe Błota. Wynika to z faktu, że podlegają one miastu stołecznemu Warszawie.

Użytki ekologiczne i kompleksy krajobrazowo-przyrodnicze stanowią zaledwie 0,8% powierzchni obszarów chronionego krajobrazu w Warszawie.

Użytki ekologiczne to godne ochrony pozostałości ekosystemów istotne dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, skupiska drzew i krzewów, bagna, wydmy, obszary niewykorzystanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, skały, siedliska przyrodnicze i siedliska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich schronień oraz miejsc rozrodu lub miejsc sezonowego przebywania.

Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest konieczność ochrony obiektów małych, ale cennych z punktu widzenia przyrody. Nie można ich uznać za rezerwaty przyrody ze względu na niewielką powierzchnię i z reguły niższą rangę walorów przyrodniczych.

Do obiektów ekologicznych w Warszawie należą:

Przy Lesie Młocińskim - wykorzystanie 620

Jeziorko Imielińskie - wykorzystanie 623

Powsinek - wykorzystanie 622

Powsin - wykorzystanie 621

Janusza Kusocińskiego - wykorzystanie 625

Czesława Łaszka - wykorzystanie 624

Zespół krajobrazu przyrodniczego to fragment krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, który zasługuje na ochronę ze względu na swoje walory malarskie i estetyczne. Zespół krajobrazu przyrodniczego ma na celu ochronę wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, zachowanie jego walorów przyrodniczych, kulturowych i estetycznych. Działalność na obszarach objętych tą formą ochrony uwarunkowana jest opracowaniem dla nich Planu Zagospodarowania przestrzennego, który uwzględnia wymagania ekologów i historyków.

Do zespołów krajobrazu przyrodniczego Warszawy zalicza się:

Zakole Wawerskie

Arkadia

Dęby Młocińskie

Olszyna

Park SGGW

Ponadto na terenie województwa warszawskiego występują następujące obiekty przyrodnicze nieobjęte zbiorami statystycznymi:

Parki narodowe:

Park narodowy obejmuje obszar o szczególnych walorach przyrodniczych, naukowych, społecznych, kulturowych i edukacyjnych o powierzchni co najmniej 1000 hektarów, na którym chronione są wszelkie walory przyrodnicze i krajobrazowe.

Do parków narodowych w Warszawie zalicza się Kampinoski Park Narodowy.

Obszary Naturalne 2000

Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 to najmłodsza forma ochrony przyrody, wprowadzona w Polsce w 2004 roku jako jedno z obowiązków związanych z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Celem jest ochrona najcenniejszych i najbardziej zagrożonych siedlisk przyrodniczych oraz gatunków rzadkich i zagrożonych. Wyjątkowość tej formy ochrony polega na tym, że państwa członkowskie tworzą sieć w oparciu o te same założenia określone w prawodawstwie i wytycznych Unii Europejskiej, zarządzają nią przy użyciu podobnych instrumentów i wspólnie dbają o związane z nią finansowanie i jego promocję.

Obszary specjalnej ochrony siedlisk, obszary specjalnej ochrony ptaków i obszary o znaczeniu wspólnotowym tworzą razem sieć Natura 2000.

Specjalne strefy ochrony siedlisk (SOO) – obszary chronione w ramach sieci Natura 2000 w Warszawie obejmują:

Las Bielański

Las Jana III Sobieskiego

Las Natoliński

Kampinoska Dolina Wisły

Wielobok Rembertów

Puszczy Kampinoskiej

Specjalne strefy ochrony ptaków (Oso) przeznaczone do ochrony populacji dzikiego ptactwa jednego lub większej liczby gatunków na terenie Warszawy obejmują:

Dolina Środkowa Wisły

Puszczy Kampinoskiej

Postanowiliśmy ustalić, które obszary Warszawy są najbardziej przyjazne środowisku, czyli gdzie jest więcej obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych. W tym celu obliczyliśmy udział obszarów chronionych w ich obszarze oraz udział obszarów chronionych w obszarze Warszawy dla obszarów miejskich stolicy. Czego udało nam się dowiedzieć?

Najbardziej przyjaznym środowisku stał się powiat Wesoła, w którym 68,2% powierzchni (1560,6 ha) zajmują obszary chronione przyrodniczo. Wysoki jest także udział obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych w rejonie Rembertowa (44,3%), Żoliborza (41,2%) i Wawra (38,3%).

Swoją drogą Wawer w wartościach bezwzględnych znacząco wyprzedza wszystkie dzielnice Warszawy. Skupia się tu 3052,3 ha obszarów chronionych przyrodniczo. Stanowi to 5,9% powierzchni całej Warszawy.

Znaczące są obszary chronione na terenach Wesołej (1560,6 ha, czyli 3% powierzchni stolicy), Ursynowa (1473,0 ha, czyli 2,8%), Wilanowa (1260,7 ha, czyli 2,4%), Białołęki (1201,1 ha, czyli 2,4%), Białołęki (1201,1 ha, czyli 2,4%). 2,3%), Bielany (1104,1, czyli 2,1% powierzchni całej Warszawy).

Jeśli więc szukasz mieszkania lub domu w Warszawie i chcesz żyć wśród natury, chronionej przyrody, lepiej szukać nieruchomości w tych rejonach stolicy Polski.

Zmuszeni jesteśmy zauważyć, że w centralnych rejonach Warszawy nie ma obszarów szczególnie cennych przyrodniczo. Mówimy o rejonach Ochoty, Śródmieścia, Woli. Dotyczy to również terenów Targówka, Ursusa, Włoch.

Tabl. 1. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w 2021 r. (stan w dniu 31 grudnia)

a Bez otuliny (strefy ochronnej). b Bez powierzchni rezerwatów przyrody i innych form ochrony przyrody położonych na ich terenie. c Patrz uwagi metodologiczne na str. 253.

W odróżnieniu od obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych, które nie występują we wszystkich dzielnicach Warszawy, pomniki przyrody są rozmieszczone bardziej równomiernie na terenie miasta (tabela 2).

Pomnik przyrody to utwór przyrody chroniony prawnie, szczególnie cenny ze względów naukowych, historycznych, kulturowych i innych.

Pomniki przyrody to pojedyncze stworzenia przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska, posiadające szczególną wartość przyrodniczą, naukową, kulturową, historyczną lub krajobrazową i wyróżniające się indywidualnymi cechami odróżniającymi je od innych tworów, majestatyczne drzewa, krzewy gatunków lokalnych lub obcych, źródła , wodospady, nawisy, skały, dziury, głazy i jaskinie.

Pomnik przyrody, będący pojedynczym wytworem przyrody, w Polsce oznaczony jest zieloną tablicą. Z kolei pomnik przyrody, będący zbiorem wytworów przyrody, oznaczony jest czerwoną tabliczką. Na drogach umieszczany jest znak E-11 „drogowskaz do pomnika przyrody”. Znak może zawierać symbol drzewa dla pomników ożywionych oraz groty lub skały dla pomników nieożywionych oraz informuje o odległości i kierunku, w którym znajduje się pomnik przyrody .

W sumie w Warszawie znajduje się ponad 500 pomników przyrody. Są to drzewa, grupy drzew uformowane w głazy.

Najwięcej pomników przyrody znajduje się na terenie Mokotowa – 77, czyli 15% ogółu w Warszawie. Pomników przyrody znajduje się także na terenie Wilanowa – 51, Wawra – 49, Ursynowa – 46, Woli – 43, Śródmieścia – 42, Białołęki – 41.

Wśród drzew dominują dęby ogonkowe, dęby szypułkowe, lipy, jesiony, kasztanowce, buki, topole, klony, platany i wiązy. Występują także rzadkie gatunki - metasekwoja chińska, tuja olbrzymia, tulipanowiec, modrzew polski, miłorząb dwuklapowy.

Najstarszym drzewem w Warszawie jest dąb Mieszka I (Dąb Mieszko I) – ma około 600 lat. Jest to najstarszy pomnik przyrody w Warszawie i najstarszy dąb w województwie mazowieckim. Szypułka dębu Mieszka I ma 18 metrów wysokości, a obwód pnia wynosi około 8,5 metra. Korona drzewa ma średnicę 10 metrów, większość gałęzi jest sucha.

Dąb był kilkukrotnie poddawany pracom restauratorskim. Drzewo wymaga regularnej pielęgnacji. Wsparty jest na konstrukcjach stalowych. Drzewo rośnie na terenie Ursynowa, przy ul. Nowoursynowskiej, mijając Lesie Natolińskie.

Na terenie Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego znajdują się także liczne pomniki przyrody. Jednym z najstarszych drzew w ogrodzie jest miłorząb chiński, posadzony w 1824 roku. Gatunek ten, pochodzący z Azji, jest obecnie uważany za krytycznie zagrożony i występuje wyłącznie w swoim naturalnym środowisku w południowo-wschodnim regionie Chin.

W innej części ogrodu znajduje się chińska metasekwoja. To drzewo, które pojawiło się kilkadziesiąt milionów lat temu. Okazy rosnące dzisiaj prawie nie różnią się od swoich prehistorycznych przodków. Drzewa znajdujące się w Ogrodzie Botanicznym pochodzą z pierwszej partii nasion tego gatunku sprowadzonej do Europy w 1948 roku.

Znajdziemy ciekawe pomniki przyrody takie jak głazy. Głazy to fragmenty litej skały przenoszone przez pokrywę lodową skandynawską podczas epoki lodowcowej. W zasadzie są to granity. Na Mokotowie znajduje się jedna trzecia wszystkich głazów -25 stolicy. Dużo ich jest także w okolicach Ursynowa – 13, Śródmieścia – 12.

Jedną z grup głazów będących pomnikami przyrody można zobaczyć na ulicy Puławskiej, na placu Małkowskich. Grupa ta składa się z dwunastu kamieni różnej wielkości, z czego pięć ułożonych jest wzdłuż chodnika. Wszystkie zostały wydobyte podczas budowy pierwszej linii metra.

Tabela 2. Pomniki przyrody Warszawy i jej regionów w 2021 r. (stan na 31 grudnia)